История Бахтиёра

История Бахтиёра

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI TASHQI ISHLAR VAZIRLIGI

JAHON IQTISODI VA DIPLOMATIYA UNIVERSITETI

“SIYOSATSHUNOSLIK” KAFEDRASI

[pic]

Mavzu:Birinchi jahon urushi davrida xalqaro munosabatlar

Tayyorladi:Sultonov B.N.3-1a-00,XM

Tekshirdi:T.f.d.,prof., Farmonov R.F.

TOSHKENT-2003

Mundarija

1. Kirish 3

2. Urushning sabablari 4

3. Antanta davlatlarining bosqinchilik rejalari 5

4. Germaniyaning bosqinchilik rejalari 7

5. 1914-1917 yillardagi jangovor harakatlar 8

6. Bolgariyaning urushga qo’shilishi 12

7. Birinchi jahon urushi davrida Yaponiya 14

8. Birinchi jahon urushining yakunlanishi 17

9. Xulosa 18

10. Foydalanilgan adabiyotlar 19

Kirish

XIX asr oxiri – XX asr boshlarida keskinlashgan dunyoni qaytadan

bo’lib olish uchun bo’lgan kurash Evropa davlatlarining ikki guruhi

shakllanishiga olib keldi.Birinchi guruhda Germaniya boshchiligidagi Avstro-

Vengriya, Turkiya va Bolgariya bor edi. Ikkinchi guruhga esa Angliya,

Franciya, chor Rossiyasi kirgan edi. Keyinroq unga Italiya, Amerika Qo’shma

Shtatlari va boshqa davlatlar qo’shildilar.

Davlatlarning mazkur ikki guruhi o’rtasida mustamlakalarni bo’lib

olish, ta’sir doiralarini qaytadan taqsimlash va XX asr boshlarida vujudga

kelgan kuchlarning yangicha o’zaro nisbatiga mos ravishda yangi jaxon

tartiblarini qaror toptirish uchun kurash borar edi. Bu shiddatli va

ayovsiz kurashning o’ziga xos xususiyati shunda ediki, u milliy manfaatlar

uchun emas, balki hali bo’lib olinmagan yerlarni qo’lga kiritish uchun

intilayotgan yirik sarmoya egalarining manfaati uchun olib borilmoqda edi.

Bu – dunyoni qaytadan bo’lib olish, ulkan daromad va jahon bozorida alohida

imtiyozlarga ega bo’lish uchun kurash edi.

1914 yil yozida Germaniya qayta qurollanish bo’yicha Antanta

mamlakatlarini, harbiy tayyorgarlik bo’yicha Rossiya va Franciyani ortda

qoldirdi. Mamlakat armiyasini jangovor holatga keltirish rejasi 1914 yil 31

martdayoq tayyorlab qo’yilgan edi. Bu narsa Germaniyaga juda qo’l kelar

edi. Chunki u o’z raqiblaridan ustunlikka erishgan va urushni boshlash

uchun eng qulay vaziyat edi. Ushbu ustunlik ham birinchi jahon urushining

tezlashishiga sabab bo’ldi.

Avstriya imperatori Franc-Iosif(1830-1916) ancha keksaygan va

hayotining so’nggi kunlarini o’kazmoqda edi. U mamlakatning so’nggi

podshoxi bo’lib, deyarli 60 yil hukmronlik qilgan va avtoritar, yakka

hukmronlik davlati tarafdori edi. Avstro-Vengriya siyosiy hayotida uning

jiyani, taxt vorisi – ercgercog Franc-Ferdinandning ahamiyati katta edi. U

Serbiyani tor-mor qilish va bosib olish rejalarini tuzayotgan harbiy

partiyaning rahbari edi. 1914 yil iyun oyi so’ngida Franc-Ferdinand

Serbiyaga bostirib kirishga hozirlik ko’rayotgan Avstriya qo’shinlarini

ko’rikdan o’tkazish uchun Bosniyaga borishga qaror qiladi.

Sarayevo shaxri bo’ylab sayohati chog’ida Franc-Ferdinand va uning

xotini serb armiyasi oficerlaridan tuzilgan “Qora qo’l” tashkiloti

a’zolari tomonidan o’ldiriladi.

Berlin va Vena uchun xuddi shunday bahona kerak edi. Boshqa vaziyatda

nizoni balki diplomatik yo’l bilan hal qilsa bo’lar edi, ammo sodir bo’lgan

bu voqea Germaniya va Avstro-Vengriya uchun qulay paytda urushni boshlash

imkoniyatini tug’dirdi. Berlinda Rossiya hali urushga tayyor emasligini

bilsalar-da, Rossiya o’zining imkoniyatlarini safarbar qila olishini va

ittifoqchilar topa olishini ham yaxshi anglar edilar.

Avstro-Vengriya hukumati Germaniya hukumati bilan maslahatlashib, 1914

til 23 iyulda Serbiyaga ultimatum berdi. U o’zini hurmat qiladigan hech

bir davlat qabul qila olmaydigan qo’pol va keskin uslub bilan bitilgan edi.

Berlin va Venadagilar xuddi shunday bo’lishiga umid bog’lagan edilar.

Rossiyaning Avstro-Vengriya va germaniyani tinchlantirishga urinishlari

behuda ketdi. Jang shiddat bilan yaqinlashib kelar edi. Urush bombasi

Yevropada, uning portlovchi o’zagi esa Sarayevoda edi. Bu bomba malgam

portladi. 1914 yil 29 iyulda Rossiya imperatori Nikolay II harbiy

safarbarlik haqidagi buyruqni imzoladi. 1 avgust kuni ham Germaniya

safarbarlik e’lon qildi va shu kiniyoq Rossiyaga urush ochdi. Rus-german

urushi boshlandi. 1914 yil 3 avgustda Germaniya Franciyaga urush e’lon

qildi. 4 avgustda esa Angliya Germaniyaga urush e’lon qildi. Urush

g’ildiragi shiddat bilan aylanib ketdi. 1914 yil 23 avgustda Yaponiya

Germaniyaga urush elon qildi va uning Xitoydagi bir qator yerlarini,

shuningdek, Tinch okeanidagi Germaniyaga qarashli bo’lgan bir qancha

orollarini bosib oldi. Turkiya kutilganidek Germaniyani qo’llab-

quvvatladi.1914 yil 22 iyulda Turkiya harbiy vaziri shu haqda malgam

berdi. 1914 yil 2 noyabrda Rossiya, 5 va 6 noyabrda esa Angliya va Franciya

Turkiyaga urush e’lon qildi. Nihoyat uzoq kelishuvlardan so’ng 1915 yil

23 mayda Italiya Avstro-Vengriyaga urush e’lon qildi. Shu tariqa birinchi

jahon urushi boshlanadi.

Urushning sabablari

Urushning eng asosiy sabablari bu – Yevropa davlatlarining ikki harbiy-

siyosiy guruhi – Antanta va Uchlar ittifoqi o’rtasida dunyoni qaytadan

bo’lib olish uchun kurash va jahon bozorida ta’sir doiralarini qaytadan

bo’lib olish , yangi yerlar zabt etish uchun kurash edi.

Har bir urushayotgan davlatning ma’lum bir maqsadi bor edi. Germaniyaning

asosiy maqsadi Angliya va Franciyaning mustamlakalarini bosib olish,

Franciya va Rossiyani kuchsizlantirish, Yevropa va Osiyoda( Sharqiy O’rta

Yer dengizi mamlakatlari, Turkiya) o’z hukmronligini o’rnatish edi.

Avstro-Vengriya - Bolqonda ta’sir doirasini kengaytirish, zulm

ostidagi slavyan xalqlarining milliy-ozodlik harakatini bostirish;

Angliyaning asosiy maqsadi Germaniyani kuchsizlantirish, uning

mustamlakalarini bir qismini bosib olish, Usmoniylar imperiyasini bo’lish

edi.

Franciyaning asosiy maqsadi Germaniyani kuchsizlantirish Germaniyaning

Elzas va Lotaringiya, Saar viloyatlarini, Reyn viloyatining bir qismini

qaytarib olish;

Rossiyaning asosiy maqsadi Bolqonda va Bosfor hamda Dardanel

bo’g’ozlarida o’z hukmronligini o’rnatish, Germaniyani kuchsizlantirish,

Avstro-Vengriyaning Bolqondagi hukmronlik havfini bartaraf etish;

Italiyaning asosiy maqsadi Afrika va Bolqonda yangi hududlar egallash

edi.

Antanta davlatlarining bosqinchilik rejalari

Hali urush boshlanishidan ko’p vaqt o’tmay, Antanta davlatlari

o’rtasida kelajak o’ljani qay tarzda bo’lib olish haqida muzokaralar

boshlanib ketdi. Rossiya tashqi ishlar vaziri Sazonov ittifoqchi

davlatlarlar elchilari Paleolog va Byukenenga dunyoni urushdan keyen

bo’lish rejalarini topshirdi. Bu dastur Germaniya va uning ittifoqchilarini

to’la mag’lubiyatga uchratishni ko’zda tutar edi. Uning mazmuni quyidagicha

edi:

1)Ittifoqchilarning eng asosiy maqsadi Germaniyaning harbiy qudratini

sindirishdan iborat; 2)hududiy o’zgarishlar faqat milliy asosda

o’tkazilishi lozim; 3)Rossiya ixtiyoriga Nemanning quyi oqimi va Sharqiy

Galiciya o’tishi kerak edi; Poznan, Sileziya va G’arbiy Galiciya Polshaga

o’tishi kerak edi(uni Rossiyaga qaram davlat sifatida tiklash mo’ljallangan

edi); 4)Franciyaga Elzas-Lotaringiya qaytarib berilar,Reyn viloyati va

Palatinatning bir qismi berilar edi; 5)Belgiyaning hududi Germaniya

hisobiga kengaytirilar edi; 6)Shlezvig va Goldshtein Daniyaga qaytarib

berilar edi; 7)Prussiya tomonidan 1866 yil anneksiya qilingan Gannover

qirolligi qayta tiklanishi kerak edi; 8)Avstro-Vengriya uch davlat –

Avstriya, Vengriya va Chexiyadan iborat monarxiyaga aylantirilishi lozim

edi; 9)Serbiyaga Bosnia, Dalmaciya, Gercegovina va Shimoliy Albaniya

berilishi kerak edi;10) Serb makedoniyasi Bolgariga berilishi kerak edi;

11) Valona Italiyaga, Janubiy Albaniya Greciyaga berilar edi;12) German

mustamlakalari Angliya, Franciya va Yaponiya o’rtasida bo’lib olinishi

kerak edi; 13)Germaniya va Avstriyadan kontributciya undirib olinishi kerak

edi.

Bu dasturdan ko’rinib turibdiki Rossiya asosan o’zining

manfaatlaridan kelib chiqqan holda bu masalaga yondoshgan. 26 sentyabrda

Rossiya qo’shimcha talab bilan chiqdi. U Rossiya kemalarining

bo’g’ozlardan erkin, hech qanday to’siqsiz kechishini ko’zda tutar edi.

Lekin rus hukumati Turkiya hududini bosib olish davo’larini hali qilmagan

edi.

Turkiyani bo’lib olish masalasini ilk bor ingliz diplomatiyasi ilgari

surdi. Sazonovning dasturiga o’z munosabatlarini bildira turib, Angliya

tashqi ishlar vaziri Grey:”Agar Turkiya Germaniyaga qo’shilsa, bu davlat

barham topishi kerak”- dedi. U tinchlik dasturiga german flotinig

topshirilishi, Kil kanalining neytrallashtirish, Italiya va Ruminiyaning

manfaatlari hisobga olinish kabi qo’shimchalar qo’shilshi kerakligini

ta’kidladi. Lekin Grey Franciyaga Reyn viloyati berilishiga qarshi chiqdi.

Shunday qilib urushning dastlabki kunlaridan ittifoqchilar o’rtasida

mustamlakalar borasida kelishmovchiliklar kelib chiqdi.

Turk merosini bo’lib olish borasida 1914 yilning o’zidayoq diplomatik

kurash avj oldi. Ruslar uchun Turkiyaga zarba berishning eng qulay yo’li

Erondan, turklarning o’ng qanotini aylanib o’tib zarba berish edi. Ingliz

hukumati bunga yo’l qo’yishni istamas edi. Grey rus elchisi Bekkendorf

bilan suhbatida uni shu narsaga ishontirishga harakat qilar ediki, rus

hukumati Eron hududidan Turkiyaga qarshi urushda foydalanmasligi kerak

edi. Uning fikricha Rossiya o’z kuchlarini german frontidan chalg’itmasligi

kerak edi. Germaniya bilan kurash Turkiya bilan urushning natijasini hal

qilar edi. U agar Germaniya mag’lubiyatga uchratilsa,

Konstantinopol(Istanbul) va bo’g’ozlar masalasi Rossiya foydasiga hal

qilinishini takidlaydi.

Oradan ko’p o’tmay Greyning fikrini Angliya qiroli Georg V ta’kidladi.

Lekin 1914 yil 14 noyabrda rus hukumatiga yuborilgan rasmiy notada

birinchi o’rinda Rossiya bor kuchini german frontiga yuborishi, turk

frontida esa faqat mudofaa bilan cheklanish kerakligi haqida gapirilar

edi. Bo’g’ozlar va Stambul masalasi esa Rossiya roziligi bilan yechilishi

kerakligi ta’kidlanar edi. Bu nota uncha ham ishonchli emas edi.

G’arbiy frontda qiyin vaziyat yuzaga kelgani sababli ittifoqchilar

qo’mondonligi dushmanni yengish uchun boshqa malgamc yo’l izlay

boshladilar. 1915 yil 25 fevralda ingliz va francuz kemalari Dardanel

bo’g’ozi kiraverishida joylashgan fortlarni o’qqa tuta boshladilar.Dardanel

operaciyasi muvaffaqiyat qozonishiga ishonib, Greciya bosh vaziri Venizelos

Greciya Antanta tarafida urushga kirishi va Dardanel bo’g’oziga desant va

flot yuborishga tayyor ekanligini aytdi. Chor hukumati bundan juda

hadiksiradi va Konstantinopol greklar qo’liga o’tib ketishidan qo’rqib

Greciyaning urushda qatnashishiga keskin norozi bo’ldi.

Lekin Greciya qiroli Konstantin Germaniyani qo’llab-quvvatlar va

neytralitet tarafdori edi. U 1915 yil 6 martda Venizelosni iste’fo berishga

majbur qildi. Greciya neytral bo’lib qoldi.

Agar Dardanel operaciyasi muvaffaqqiyat qozonadigan bo’lsa,

bo’g’ozlar ustidan nazorat Angliya va Franciya qo’liga o’tar edi. Angliya

va Franciya Rossiyaga berilgan va’da, yani Dardanel va Bosfor bo’g’ozlari

hamda Konstantinopolni berishni biror bir rasmiy hujjat bilan

mustahkamlashga shoshilmas edilar.

Germaniyaning bosqinchilik rejalari

Germaniyaning bosqinchilik rejalari o’z darajasiga ko’ra Antanta

davlatlarining rejalaridan ham kengroq edi.German hukmron doiralari dunyoni

tubdan o’zgartirishni talab qilar edilar. German hukmron doiralari orasida

paydo bo’lgan ikki hujjat diqqatga sazovor:oltita eng yirik Germaniya

iqtisodiy tashkilotlari chiqargan memorandum va olimlar memorandumi. Olti

eng yirik iqtisodiy tuzilmalar memorandumi quyidagilarni nazarda tutar edi:

ingliz, francuz, belgiyaliklar va boshqa davlatlarning mustamlakalarini

bosib olish; Antanta davlatlari bo’yniga reparaciyalar yuklash; Belgiya

ustidan protektorat o’rnatish; Franciyaning La-Manshdan Somma daryosigacha

bo’lgan hududlarini qo’shib olish; temirga boy Brieyni, Verden, Vogez va

Belfor qasrlarini bosib olish. Shu bilan birga ushbu hududlarda bosib

olingan yirik va o’rta yer mulklarni musodara qilish va ularni nemis

oficerlari qo’liga berish ko’zda tutilgan edi. Haqiqiy yer egalarining

zararlari esa Franciya hisobiga qoplanar edi.

Yevropaning sharqida ham yirik hududlarni Rossiya hisobiga qo’lga

kiritish ko’zda tutilgan edi. Hujjat tuzivchilarning fikricha urushdan

so’ng sanoatning rivojlanishi uchun yirik agrar baza kerak bo’lar

edi.Shuning uchun ulkan yer resurslari talab qilinar edi. Yuqorida

keltirilgan hujjat o’sha paytda paydo bo’lgan minglab shu kabi hujjatlardan

biri bo’lib, ularning ba’zilari matbuotda e’lon qilinar, ba’zilari faqat

hukmron doiralar uchun mo’ljallangan edi.

Germaniyaning hukmron doiralari buyuk davlatchilik shovinizmi bilan

mast edilar va butun dunyoda Germaniya hukmronligini o’rnamoqchi edilar.

Ammo o’zlarini ko’klarga ko’tarib maqtaydigan ba’zi kishilardan farqli

o’larog Germaniyaning o’sha paydagi kancleri Betman-Goltbeg ehtiyotkor

siyosat tutdi va o’z chiqishlarida Germaniya bosqinchilik urushi olib

bormasligini ta’kidlar edi.Ammo haqiqatda esa u juda katta hududlarni

Germaniya qo’l ostida birlashtirishga qaror qilgan edi.

1914-1917 yillardagi jangovor harakatlar

Germaniya qo’mondonligi harbiy harakatlar rejasiga muvofiq 4 avgust

kuniyoq Belgiyaga asosiy hujumni boshladi.Bu yerda mudofaani yorib o’tish

va Yevropaning hayotiy ahamiyatga ega bo’lgan sanoat rayonlarini egallab,

bir hamla bilan urushni yakunlash nazarda tutilgan edi. Germaniya qurolli

kuchlari shiddatli hujum natijasida bir necha hafta mobaynida deyarli

jangsiz Belgiyani bosib o’tdilar va Franciya hududiga kirib, Sena daryosi

irmog’i bo’lgan Marna sohillariga chiqdilar.1914 yilning 5-12 sentyabr

kunlari Marna bo’yida francuz va nemis qo’shinlari o’rtasida og’ir jangler

bo’lib o’tdi. Unda nemis qo’shinlari mag’lubiyatga uchradilar.

Sharqiy Prussiyada rus askarlarining hujumga o’tganligi nemis

qo’shinlarining mag’lubiyatida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ldi. Rus

armiyasining hujumi dastlab muvaffaqiyatli boshlandi. U Galiciyani egallab,

Sharqiy Prussiya hududiga yorib kirdi.Germaniya qo’mondonligi rus

qo’shinlarining hujumini qaytarish uchun askarlarining bir qismini Marna

bo’yidan Prussiyaga tashlashga majbur bo’ldi.

1914 yil oktyabr oyida turkiyaning urushga kirishi munosabati bilan

Kavkazorti, Mesopatamiya, Suriya va Falastinning sharqiy chegarasida

yangi frontlar vujudga keldi. Ammo turk armiyasi urushga tayyor

bo’lmaganligi sababli Kavkazortida rus qo’shinlaridan bir qator og’ir

mag’lubiyatlarga uchradilar.

1915 yil 23 mayda Italiya Antantaga qo’shildi, o’sha yil oktyabr oyida

esa Bolgariya Germaniya-Avstriya ittifoqiga qo’shildi.

Marna bo’yidagi janglarda mag’lubiyat alamini tortgan ittifoqchi

qo’shinlar Germaniyaning sherigi Turkiyani urushdan chiqarish uchun

dengizda bir qator operaciyalarni malgam oshirdilar. 1915 yil fevral oyida

ingliz – francuz floti Turkiyaning Dardanel bo’g’ozidagi istehkomlarni

bombalashga kirishdi. Ammo bu hujumlar ko’zlangan natijani bermadi. Bu

operaciya davomida 200 mingdan ortiq kishi halok bo’ldi va yaralandi.

Natijada ana shu hamla tashabbuskori, Angliya harbiy flotining birinchi

lordi Uinston Cherchill vazifasidan chetlashtirildi.Shundan keyen uning

siyosiy faoliyatida 25 yil tanaffus bo’ldi.

Shu bilan faol jangovor harakatlar to’htab qoldi. Butun yil davomida

mantiqsiz turg’un urush davom etdi. Tomonlardan hech biri vujudga kelgan

vaziyatni buzishni istamas edi. Lekin, diplomatlar faol ish olib bordilar.

Dardanell operaciyasining boshlanishi munosabati bilan Rossiya tashqi

ishlar vaziri Sazonov ittifoqchilardan rasmiy majburiyat, yani Turkiya

atrofidagi bo’g’ozlarni berishni talab qildi. U agar Rossiyaning

ittifoqchilari o’z majburiyatlarini bajarishdan bosh tortsalar u istefo

berishga majbur bo’lishini aytdi. Bu shuni anglatar ediki uni Germaniya

bilan ittifoqchi bo’lish tarafdori bo’lgan kishi bilan almashtirishlari

mumkin edi.Ba’zi bir ma’lumotlarga ko’ra o’sha paytda rus podshosi saroyida

qirolicha boshchiligida nemis saroyini qo’llab quvatlovchi katta firqa

mavjud bo’lgan.

1915 yil 12 martda Angliya rasmiy nota orqali Konstantinopol va unga

tutashgan hududni,Bosfor va Marmar dengizining g’arbiy qismini, Gallipol

yarim orolini, Janibiy Frakiyani Rossiyaga berishini tasdiqladi. Lekin

Rossiya bu hududlarni faqatgina Angliya va Franciya Turkiyaning Osiyodagi

mustamlakalarni bosib olsalargina, egalik huquqini olar edi. Rossiyaning

qo’liga bo’g’ozlar o’tishi evaziga Angliya Eronning neytral deb e’lon

qilingan hudidini olishi kerak edi.Bu esa Angliya qo’liga cheksiz neft

zaxiralarining o’tishiga olib kelar edi.

Franciya esa Turkiyaga juda katta investiciyalar kiritgan edi. Shuning

uchun Turkiyani bo’lib tashlash rejasiga Franciya salbiy munosabat

bildirgan edi.Ammo Turkiyaning Osiyodagi yerlaridan katta ulush olishini

mo’ljallagan Franciya hukumati 10 aprel kuni ingliz-rus shartnomasi

shartlariga rozi bo’ldi.

Dardanel bo’yidagi operaciyaning barbod bo’lishi Antanta

ittifoqchilarini G’rbiy frontdagi jangovor harakatlarga qaytishga majbur

qildi. Germaniya ham Franciya hududida hal qiluvchi jangga kirishishni va

uning qarshiligini sindirishni rejalashtirdi. Germaniya bosh shtabi

Franciyaga uning eng mustahkam mavqei – Verden qal’asi orqali hujum

uyushtirishga ahd qildi. 1916 yil 21 fevralda germaniyaning 5-armiyasi

ulkan harbiy operaciyani boshladi. Hujumdan oldin francuz istehkomlari

to’plardan shiddatli o’qqa tutildi. Krupp zavodlarida tayyorlangan va uning

qizi Berta nomi bilan “Katta Berta “deb atalgan o’ta kuchli to’plar bilan

jami 850 ta og’ir to’p ishga tishdi. Jangda Evropaning eng qudratli ikki

armiyasi yuzma-yuz keldi. Milliy g’urur tuyg’usi junbushga keldi.Franciya

qo’mondonligi bir qadam ham chekinmaslikka buyruq berdi, askarlar so’nggi

nafaslarigacha jang qildilar.Verden Franciyaning va francuz armiyasining

ruxini ko’tardi. Verden ostonalaridagi jang 1916 yil 21 dekabrgacha davom

etdi va ikkala tomonga ham katta talafotlar keltirdi. Franciya va Germaniya

bu yerda 700 mingdan ortiq askar yo’qotdi.

Verden jangining yakunida Rossiya armiyasi katta rol o’ynadi. Bu

yerdagi janglarning hal qiluvchi bosqichi general Brusilov

qo’mondonligidagi rus armiyasining Janubiy-G’arbiy frontga hujum boshlashi

va Avstriyaning 1,5 millonga yaqin askar va zobitini yo’q qilishi bilan

yakunlandi.Shundan so’ng Avstro-Vengriya amalda jangovor harakatlar qilish

qobiliyatini yo’qotdi, Germaniya esa tezda bu frontga o’zining asosiy

zaxira kuchlarini tashlashga majbur bo’ldi.

Verden ostonalarida jang davom etayotgan bir paytda Antanta

ittifoqchilari Somma daryosi bo’yida Verdendan 250 km va La-Manshdan 90 km

bo’lgan ingliz mudofaa sektorida hujum boshladilar. Britaniya to’plari

deyarli etti kun davomida german qo’shinlarini o’qqa tutdi.1916 yil 1

iyulda Britaniya ko’ngilli askarlari hujumga tashlandilar.Ularning soni

100 mingdan ortiq edi, ammo inglizlarning hujumi yerga chuqur ko’milgan

nemis pulemetlarining shiddatli o’tiga duch keldi. Nemislarning talafoti

ko’p edi, ammo inglizlar ham jami o’lganlar va yaralanganlar bilan 50

mingdan ortiq kishini yo’qotdilar. Bu mantiqsiz qonli qirg’inda hech

qaysi tomon muvaffaqiyatga erisha olmadi.

1916 yili Yevropada hammasi bo’lib 2 milliondan ortiq kishi halok

bo’ldi, ammo urushda o’zgarish bo’lmadi.Germaniya va Avstro-vengriya moddiy

manbalari yugab borardi. Ingliz flotining ustunligi sababli dengiz

tomonidan qilingan qamal nihoyatda samarali bo’ldi. Qamal tufayli Germaniya

oziq-ovqat va malgamc xom-ashyolarning o’zidagi zaxiralari bilan

kifoyalani9shga majbur bo’ldi. Bu esa surunkali urush olib borish uchun

yetarli emas edi. Antantaga esa AQSh yordam berar va u o’z mustamlakalari

manbalaridan erkin foydalanish imkoniyatiga ega edi.

Rossiyadagi ahvol juda og’ir edi. Uning hom – ashyosi va inson

manbalari yetarli bo’lsa-da, iqtisodiy qoloqlik ulardan samarali

foydalanish imkonini bermas edi. Transport tizimining tamomila izdan

chiqqanligi, harbiy idoralardagi o’g’rilik, harbiy-siyosiy va iqtisodiy

tuzulmalarning eskirgan tizimi va tartibsizliklar Rossiyani iqtisodiy va

siyosiy inqiroz eshigiga olib keldi.

Bolgariyaning urushga qo’shilishi

Italiyaning siyosiy orientaciyasi va Uzoq Sharqdagi kurash bilan birga

Bolqon uchun kurash ham avj olib ketdi.Bu yerda Bolgariyaning ahmayati

katta edi. Birinchidan Bolgariya eng katta armiyaga ega edi. Ikkinchidan

o’zining qulay geografik yerda joylashganligi sababli u ham Serbiyaga , ham

Greciyaga va Ruminiyaga qulay hijum qilish uchun placdarm edi.Agar

Bolgariya Germaniya tarafida urushga kirsa, u holda Serbiya zarba ostida

qolar edi va Ruminayaning Antantaga kirishinni qiyinlashtirar edi.Agar

Bolgariya Antantaga qo’shilsa, u holda serbiya uchun yordam taminlanar edi

va Greciya va Ruminiya Bolgariyadan namuna olar edilar.

Shunday qilib 1914 yildagi urush holatida Bolgariya butun Bolqon yarim

orolining kalitiga aylandi.Shuning uchun urushayotgan davlatlar urushning

dastlabki kunlaridan bolgariyani o’ztaraflarida urushni boshlashga harakat

qildilar.Rossiya tashqi ishlar vaziri Sazonov shuning uchun ham

Bolgariyani Rossiya tarafiga og’dirish uchun ko’p zo’r berdi. Antanta

Bolgariya bilan kelishuvga faqat bir holda erishishi mumkin edi.Bu ham

bo’lsa Serbiya va Greciyani 1913 yil Bolgariyadan tortib olgan hududlarni

qaytarib berishga ko’ndirish edi.Sazonov 1914 yil avgust oyidan boshlab

serb va grek hukumatlariga Bolgariyaga ba’zi bir yon berishlarga borishini

so’rab murojaat qilgan edi. Ammo Greciyadan buni so’rash mantiqqa to’g’ri

kelmas edi.Bu narsa faqat Greciya qiroli boshchiligidagi Germaniya

tarafdorlari poziciyalarini mustahkamlar edi.Qolaversa Greciya Bosh vaziri

Venizelos Antanta tarafdori bo’lsa-da, Greciya urushga o’zining ashaddiy

dushmani bo’lgan Bolgariga hududiy yon bosishlar evaziga kirmasligi aniq

edi.

Antantaning Serbiyadan umidi katta edi.serbiya urushga kirgan edi. Va

neytral Greciyaning axvoliga ko’ra uning axvoli qiyinroq edi.serbiya bosh

vaziri Pashich Bolgariyaga serb Makedoniyasini berishga qaror qildi, buning

evaziga agar Antanta g’alaba qozonadigan bo’lsa, Serbiya Avstriyaga

tegishli bo’lgan bir qator janubiy slavyanlar yashaydigan hududlarni olishi

kerak edi.Ammo bunday noaniq vadalar bilan Bolgariyani ko’ndirish juda

qiyin edi.Bolgariya Antanta tarafida urushga kirishi uchun makedoniyani

talab qilayotgan edi.Bunga serblar “Makedoniyaning bir qismini bolgarlarga

berguncha, butun Serbiyani Avstriya bergan maqul “ deb javob berdilar.

Germaniyaning Bolgariyadagi ta’siri juda katta edi.qirol Ferdinand

ularning tatafida edi.Urushning birinchi kunlaridanoq Germaniya va Avstriya

Bolgariyani Serbiyaga hujum qilishga undab kelayotgan edi.Germaniya va

uning ittifoqchilari Bolgariyaga butun Makedoniyani, eski Serbiyani va

agar Ruminiya Antantaga qo’shilsa, Janibiy va Shimoliy Dombrudjani berishga

vada berdilar.Ammo Bolgariya hali urushga tayyor emas edi. Bolgariya

neytral vaziyatda qolishni afzakl topdi.

Bolgariya uchun bo’lgan kurashning natijasini harbiy vaziyatning

o’zgarishi hal qildi. Dardanel operaciyasining mag’lubiyatga uchrashi, rus

armiyasining sharqiy frontdagi og’ir mag’lubiyati va Avstriya va Germaniya

qo’shinlarining Serbiyaga qarshi katta qo’shin yuborishi ham bolgar hukmron

doiralarining qo’rquvini bosdi. Qirol Ferdinand va uning tarafdorlari

katta o’ljalar vada berayotgan, ammo Bolgariya uchun havfli bo’lgan

Germaniya tarafida urushga kirishga qaroq qildilar.1915 yil 3 sentyabr kuni

Turkiya – Bolgariya, 6 sentyabr kuni esa Bolgariya, Germaniya va Avstro-

Vengriya o’rtasida o’zaro ittifoqchilik to’g’risida shartnoma imzolandi.

Shunday qilib “To’rtlat ittifoqi” tuzildi.

Greciya borasida ham qiyinmasala turar edi.U kim tarafida urushadi?

Germaniya tarafidami yoki Antanta? 1915 yil avgustda Greciya parlamentiga

saylovlar natijasida hukumat tepasiga yana Venizelos keldi. O’sha yili

sentyabrda Bolgariyaning Serbiyaga hujum qilish xavfi tug’ilganda grek

bosh vaziri Serbiyaga yordam berishi haqida aytdi, lekin buning uchun

ittifoqchi davlatlar Salonikiga 150 ming kishilik armiyani jo’natishlari

kerak edi.

Franciya va Angliya Venizelosning ushbu taklifini qabul qildilar. Ammo

francuz qo’mondoni Joffer bunga qattiq qarshilik ko’rsatdi. Aytilgan

qo’shinga 22 ming kishi yetmas edi.Greciya bilan ittifoqchilar o’rtasida

muzokaralar olib borilayotgan vaqtda grek qiroli ikkinchi marta Venizelosni

lavozimidan ozod etdi va Greciya yana o’z neytralitetini e’lon

qildi.Salonikiga hali bor yo’g’i 80 ming kishilik armiya tashlangan edi.

Bundan foydalangan Bolgariya qo’shinlari 14 oktyabr kuni Serbiyaga hujum

qildi. Bir paytning o’zida shimol tarafdan Avstro-Vengriya va Germaniya

qo’shinlari hujumga o’tdi. Ittifoqchilarning Salonikidagi qo’shinlari

Serbiyani qutqarib qola olmadi.Serbiya armiyasi to’la mag’lubiyatga uchradi

va uning qolgan qutgan qismi Korfu oroliga evakuaciya qilindi.

Birinchi jahon urushi davrida Yaponiya

Yevropadagi urush Yaponiya uchun qulay vaziyat tug;dirar edi. Buning

natijasida Yaponiya Germaniyaning Xitoydagi va Tinch okeanidagi

mustamlakalarini bosib oldi.1914 yil Yaponiya Xitoyga qarshi hal qiluvchi

jangga tayyorlana boshladi.

!914 yil dekabr oyida Yaponiya tashqi ishlar vaziri Kato yapon

siyosatining mazmunini ommaga anglatish uchun nutq so’zladi. 1914 yil 15

avgust kuni Yaponiyaning Germaniyaga qo’ygan ultimatumiga ko’ra Yaponiya

o’sha paytda Germaniyaga tegishli bo’lgan Czanchjouni Xitoyga qaytarib

berish maqsadida olayotganini malum qilgan edi. Endi esa Kato bu taklif

Germaniyaga faqat mojaroning tinch yo’l bilan hal qilish umidida

qilinganligini takidlaydi. Nemislar bu taklifga ko’nmadilar va “endi

Czanchjou taqdiri urush tugagandan so’ng hal qilinadigan bo’ldi.Yaponiya

hech bir boshqa chet davlat oldida ushbu masala yuzasidan majburiyat olgani

yo’q.” [1]

Umuman olganda Yaponiya Uzoq Sharqda faqat Germaniya yerlari bilan

cheklanib qolmas edi. Gap butun Xitoyning taqdiri haqida ketayotgan

edi.1915 yil 18 fevral kuni Xitoy hukumatiga yaponiyaning rasmiy notasi

jo’natiladi.Unda Yaponiyaning Xitoyga 5 qismdan iborat bo’lgan 21 moddali

talablari joy olgan edi.

Talablarning birinchi guruxi Shandunni Germaniya tasir doirasidan

Yaponiya tasir doirasiga aylantirishni ko’zda tutar edi. Bu gurux

talablarning eng muximida shunday deyilardi:”Xitoy hukumati Shandun

provinciyasi borasida Yaponiya va Germaniya qandat qarorga kelishidan

qat’iy nazar ilgari Germaniya bilan tuzilgan kelishuvlar, shartnomalar

sababli hamma shartlarga to’la rozilik berish majburiyatini oladi.

Talablarning ikkinchi guruxi esa Shandun provinciyasi boshiga tushgan

taqdirni sharqiy Mo’g’uliston, Janibiy Manjuriya boshiga solishni nazarda

tutar edi. Port-Artur, Janibiy Manjuriya va Andun-Mukden temir yo’llarining

ijaraga olish muddati yana 99 yilga cho’zilishi ko’zda tutilgan edi. Undan

tashqari yapon fuqarolari Janubiy Manjuriya va Sharqiy Mo’g’ulistonda

yangi yerlar sotib olish, ushbu hududlarga erkin ko’chib kelish va u

yerlarda sanoat, savdo-sotiq va boshqa sohalar bilan shug’ullanish huquqini

olar edilar. Xitoyga tog’-kon sanoatida Yaponiyaga koncessiyalar berish

taklif qilingandi. Bundan tashqari Xitoy Yaponiyaning roziligisiz ushbu

hududlarda temir yo’llar qurilishi bo’yicha boshqa davlatlarga

koncessiyalar bermaslik majburiyatini olishi kerak edi.va nixoyat Xitoy

Yaponiyaga Girin – Chanchun temir yo’lini nazorat qilish va boshqarishni

topshirishi kerak edi.

Uchinchi gurux talablar esa asosan Xitoydagi yapon korxonalariga katta

imtiyozlar berilishiga qaratilgan edi. Unda asosan Xanyepin kompaniyasi,

ko’mir-metallurgiya kombinatini aralash xitoy-yapon jamiyatiga

aylantirish mo’ljallangan edi. Yaponiyaning roziligisiz Xitoy o’z

tashabbisi bilan bu kompaniyaga berilgan haq-huquqular va mol-mulkdan

foydalanoshi taqiqlanadi va ushbu vakolat Yaponiya uchun 2007 yilgacha

berilishi kerak edi.Xanyonin kompaniyasiga uning korxonalari atrofida

joylashgan tog’-kon resurslaridan foydalanishga monopol huquq berilgan edi.

To’rtinchi gurux talablarda oldingi talablarning kafolati tarzida

Xitoyning hududiy yaxlitligini taminlash haqida gap borar edi. Aslida esa

bu Yaponiyaning Xitoyda gegemonligini taminlashiga qaratilgan tadbir edi.

Lekin eng qiyin talablar beshinchi gurux talablar edi.Ushbu

talablarning qabul qilinishi Xitoyning Yaponiya protektoratini qabul

qilishni anglatardi.ulkardan asosiylari quyidagilar:”1-modda. Xitoy

hukumati muhim iqtisodiy, siyosiy va harbiy ishlar bo’yicha yapon

mutaxasislarini maslahatchi tarzida taklif qiladilar.” 3-modda.”Xitoyning

markaziy joylarida policiya yaponlar va xitoylar tomonidan boshqarilishi

yoki u yerda policiyachilar asosan yaponlardan iborat bo’lishi kerak .” 4-

modda.”Xitoy Yaponiyadan Xitoy hukumatiga kerak bo’lgan malum miqdordagi

qurol-aslaha sotib oladi(umumiy talabning 50% miqdorida)yoki Xitoyning

o’zida yapon-xitoy arsenali yaratiladi.Bu maqsadda Yaponiyadan texnik

ekspertlar taklif qilinishi va yapon materiallari sotib olinishi mumkin.”

Huddi shu yerda Xitoyning Fuczyan provinciyasini yapon tasir doirasiga

kiritishni nazarda tutgan modda bor edi.Ushbu provinciya juda qulay

geostrategik nuqtada joylashgan bo’lib, Yaponiyaning Gonkong va Filippinni

susaytirish uchun yaxshi imkoniyat yaratar edi.Undan tashqari yapon

fuqarolari missionerlik faoliyati bilan shug’ullanish erkinligini beruvchi

modda ham bor edi.Agar Yaponiyaning 21 modda talablari malgam oshsa, Xitoy

Yaponiyaga to’la ravishda bo’ysundirilar edi.

AQSh Yaponiyaning Xitoydagi harakatlarini cheklashga harakat qildi.

Shu maqsadda AQSh Xitoyga diplomatik yordam ko’rsatdi. 1915 yil mart oyida

AQSh davlat kotibi Brayan Yaponiya hukumatiga uning Xitoyga nisbatan

qo’yilgan talablarga qarshiligi haqida nota yubordi.

Yuan Shikay hukumati yapon hukumatiga o’z javobini aytishga shoshilmas

edi.Buning sababi o’laroq Yaponiya Shandun, Manchjuriya va bir qator

joylarda o’z qo’shinlarini kuchaytirdi.

Xitoy esa qolaversa Yaponiyaning Czyanchouni qaytarishini va kelgusi

yapon-german muzokaralarida xitoyning ham ishtirok etishini so’radi. Buning

javobi tarzida 1915 yil 7 may kuni Yaponiyaning Xitoyga nisbatan

ultimatumi e’lon qilindi.Unga ko’ra agar Xitoy Yaponiya qo’ygan

talablarga rozi bo’lmasa, unda Yaponiya o’zi joiz deb bilgan istalgan

chorani qo’llashini aytdi. Ammo Amerikaning aralashuvidan hadiksirab

Yaponiya beshinchi gurux talablaridan voz kechdi. Faqatgina Funczyan

provinciyasiga aloqador modda qoldirilgan edi.

AQSh boshqa yirik davlatlarning aralashuvini tashkil etmoqchi bo’ldi.

Ammo na Angliya, na Rossiya Germaniyaga qarshi urush sharoitida Yaponiya

bilan janjallashishni istamas edi. 8 may kuni Xitoy ultimatum shartlarini

qabul qildi.

Oradan bir necha kun o’tmasdan AQSh Tokioga shuni habar qildiki, AQSh

hukumati Xitoy va Yaponiya o’rtasidagi shartnomani tan olmaydi va ushbu

shartnoma AQSh manfaatlariga to’gri kelmaydi, qolaversa Xitodagi hamma

millatlar haq-huquqlarini poymol etadi.Ammo AQSh amalda Xitoyga yordam

berish uchun hech qanday choralar qo’llamadi.

Birinchi jahon urushining yakunlanishi

Rossiyada fevral inqilobi oqibatida bu davlat urushdan chiqishga majbur

bo’ldi. Buning uchun 1918 yil 3 martda Brest-Litovsk shaxrida Germaniya

bilan tinchlik shartnomasi imzolandi.Brest-Litovskdagi shartnoma Antanta

mavqeini anchagina kuchsizlantirdi. Germaniya bundan foydalanib hal

qiluvchi zarba berishga ahd qildi.1916 yildan boshlab Germaniya Sharqiy

Yevropani o’z nazorati ostiga olgan, uning barcha boyliklari, ayniqsa, oziq-

ovqatidan foydalanish, o’zining barcha qurolli kuchlarini g’arbiy frontda

to’plashga erishgan edi.Jang deyarli 4 yildan buyon davom etar,

tomonlarning hech qaysisi hal qiluvchi muvaffaqiyyatga erisha olmagan edi.

Front chizig’ining har ikki tomonida qazilgan handaklar Belgiya

soxillaridagi Nyu-Port shaxridan Ipr, Arras, Albert, Suasson, Reyms va

Verdengacha cho’zilgan edi.Ko’plab qurbonlar berilishi va zaharlovchi

moddalar hamda tanklar singari yangi qurol turlaridan foydalanishga

qaramay, urushayotgan tomonlarning muvaffaqqiyat qozonish uchun jon-

jaxdlari bilan qilgan harakatlari hech bir natija bermadi.

Germaniya qo’mondonligi jangni g’olibona ta’sirchan zarba bilan

yakunlashga qaror qildi. 1918 yil aprel oyida nemis qo’shinlari Antanta

mavqelariga kuchli hujum boshladi. Dastlab ular muvaffaqiyatli hamla qilib,

Antanta qo’shinlari mudofaasini yorib o’tdilar va Marna daryosi sohillariga

chiqdilar. Uzoqqa otadigan to’plar bilan Parijni o’qaa tutdilar. Ammo

muvaffaqiyatni mustahkamlash uchun Germaniya yetarli zaxira topa

olmadi.Mamlakat holdan toygan, armayaning harbiy ruhi cho’kkan, xalq

urushdan charchagan edi. Ayni paytda Antanta AQSh dan to’xtovsiz yordam

olib turardi. AQSh “shartnomaga qo’shilgan mamlakat” sifatida 1917 yil

aprel oyida urushga kirgan edi.Germaniya endi hujum qilishdan ojiz ekanligi

ma’lum bo’lib qolgach, Antanta mamlakatlari barcha frontlarda hujumga

o’tadilar va nemis qo’shinlari bosib olgan Belgiya va Franciya hududidan

siqib chiqara boshladilar.

Antanta davlatlarining hujumi 1918 yil avgust oyida boshhlandi.

Germaniyaning g’arbdagi fronti yorib o’tildi va Antanta qo’shinlari uchun

Germaniya hududiga yo’l ochildi.Bolqonda, Saloniki shahri yaqinlarida

ittifoqchilarning ko’p millatli ekspediciya korpusi bolgar qo’shinlari

mudofaa chiziq’ini yorib o’tdi va oktyabrda Dunay soxillariga

chiqdi.Avstriya qo’shinlari Vitoriyo Veneto yaqinida 1918 yil sentyabrida

mag’lubiyatga uchradilar. Germaniya boshchiligidagi To’rtlat ittifoqi

harbiy jihatdan mag’lub bo’lib, tarqalib ketdi.

Germaniya oliy qo’mondonligi shundan keyen mag’lubiyatdan qochib

qutulolmasligini anglab yetdi. Amalda butun hokimiyatni o’z qo’lida tutgan

Germaniya bosh shtabi boshlig’i general E. Lyudendorf Germaniyaning harbiy

mag’lubiyatini tan olmagan holda faxrli tinchlik bitimini imzolash

yo’llarini qidira boshladi. Kelajakda mag’lubiyat mas’uliyati harbiylarga,

armiya va generallarga emas, balki Germaniya armiyasini saqlab qolish uchun

bu ishni hal qilishga hozir bo’lgan fuqaro shaxslar, diplomatlar va

amaldorlar zimmasiga tushishi uchun tezda sulx tuzulishini talab qilmoqda

edi. Ammo ittifoqchilar, birinchi navbatda AQSH prezidenti Vudro Vilson

muzokaralarni faqat Germaniya demokratik hukumati vakillari bilan olib

borishlari mumkinligini aytib, kayzer Vilgelm hukumati bilan bitim tuzish

taklifini qat’iyan rad etdilar. Lyudendorf ittifoqchilarning bu taklifini

qabul qilinishini va darhol demokratik asosda yangi hukumat tuzishni

yo’qlab chiqdi.1918 yil oktabyirida shaxzoda Maks Badenskiy hukumati

tuzildi.U Germaniya xalqi nomidan muzokara olib borishi kerak edi.Ammo

Antanta mamlakatlari hukumatlari buni qabul qilmadi, chunki u kayzerning

avtoritar tartiboti vakili edi.

Bu orada Antanta qo’shinlari barcha frontlarda hujumni kuchaytirdilar

va Germaniya ittifoqchilari birin-ketin taslim bo’la boshladi.

1918 yil 4 oktyabr kuni Chexiya va Slovakiya Avstro-Vengriya tarkibidan

ajralib chiqdi hamda mustaqil Chexoslavakiya davlati tuzilganinin e’lon

qilindi.

28 oktyabrda Serb, horvat va slovenlar qirolligi tuzilganligi e’lon

qilindi. (1918 yildan boshlab Yugoslaviya qirolligi). Shimoliy Bukovina

Ukrainaga, Galiciya Polshaga qo’shliganligini bildirdi

31 oktyabrda Avstriya va Vengriyada monarxiyalar ag’darib tashlandi

hamda Avstriya va Vengriya respublikalari tuzildi. Ular Antanta

mamlakatlari taklif etgan yarashuv shartlarini qabul qildilar.

1918 yil 29 sentyabrda Bolgariya, 30 oktyabrda Turkiya, 3 noyabrda

Avstro-Vengriya taslin bo’ldi.30 oktyabrda Turkiya imzolagan tarashuv

bitimiga ko’ra, uning qo’shinlari arab mamlakatlaridan olib chiqilishi,

turk armiyasi qurolsizlanishi, flot ingliz va francuz boshqaruvi ostiga

o’tishi lozim edi.

1918 yil 30 sentyabr kuni Germaniya hukumati AQSh ga yarashuv bitimini

imzolash taklifi bilan murojaat qildi. Ayni paytda qo’shinlar qo’mondonligi

Mamlakat harbiy axvolini yaxshilash uchun yirik dengiz operaciyasini

boshlash haqida qaror qabulk qildi. 30 oktyabrda Germaniya harbiy eskadrasi

1918 yil 9 noyabr kuni Germaniyada respublika e’lon qilindi.Oradan ikki

kun o’tgach, 1918 yil 11 noyabr kuni Parij yaqinidagi Kompyen o’rmonida,

Yevropadagi Antanta qo’shinlari bosh qo’mondoni francuz marshali Foshning

vagon qarorgohida Germaniya hay’ati o’z hukumati nomidan yarashuv haqidagi,

amalda Germaniyaning mag’lubiyati borasidagi bitimni imzoladi.

Xulosa

Birinchi jahon urushi mobaynida xalqaro munosabatlar asosan

urushayotgan mamlakatlar o’rtasidagi ziddiyatlarning kuchayishi va har bir

davlatning hoh u yirik bo’lsin, hoh u kichik urush paytida vujudga kelgan

ba’zi bir qulay vaziyatlardan foydalanib qolish bilan asoslanadi.Urush

davomida va ungacha bo’lgan paytda asosan ikki blok Antanta va Germaniya

boshchiligidagi blokning o’zlariga ittifoqchilar axtarish, urushning

borishini o’z foydalariga hal qilish uchun kurash boradi.Ammo voqealar

qanday rivojlanishidan qatiy nazar birinchi jahon urushida hech bir

urushyotgan davlat aytarli yutuqqa erishmadi.Bu urushda bevosita 36 davlat

qatnashib, ularning urushga jalb etgan inson resurslari 70 milliondan

oshdi.Qurbon bo’lganlar va yaralanganlar soni esa 18 million kishini

tashkil etdi.

Foydalangan adabiyotlar

1. “1914 yil 1 avgust”, Yakovlev N. N.,Moskva, Fargus.

2. “Yangi va eng yangi tarix”, Popov E. I., Moskva.

3. Yevropa tarixi,Koll. avtorov.,M.,1986-1996

4. Eng yangi tarix XX asr, Kreder A.A, M., 1996

5. Jahon tarixi-eng yangi davr, 1 qism, G.A. Hidoyatov , T.,2000

-----------------------

[1] “Mejdunarodniyi otniosheniya…”,seriya iii, t.VI, ch. 11,25 b.